GEOMORFOLOŠKE KARAKTERISTIKE

Prema geomorfološkim odlikama, područje Žepe je izrazito planinsko-kotlinsko područje. Osnovni oblici reljefa na ovom prostoru nastali su u alpskom orogenom ciklusu, koji se odvijao tokom mezozojske i kenozojske ere. Krupne morfostrukturne cjeline su naknadnim neotektonskim pokretima disecirane na manje cjeline, između kojih su usječene doline stalnih i povremenih vodotoka.

Preko ovog područja prostiru se krupne planinske morfostrukture Unutrašnjih Dinarida, a to su planina Javor, u sjeveroistočnom dijelu, te planina Devetak, u jugozapadnom dijelu, između kojih je usječena dolina rijeke Žepe.

U sjevernom i sjeveroistočnom dijelu područja Žepe izdvajaju se planinski masivi i hrbati srednjih visina kao neposredni nastavak masiva Javora, a to su: Radava (1 490 m), Strmica (1 406 m), Bukovik (1 323 m), Baba (1 500 m) i Sijemač (1 407 m). Najviši vrh u ovom području je Zlovrh sa nadmorskom visinom od 1 525 metara.

 Slika 1.  Planina  Sijemač

 

U zapadnom i jugozapadnom dijelu područja prostiru se planinski masivi i hrbati takođe srednjih visina, koji predstavljaju dijelove morfostrukturne cjeline Devetak, a to su: Bukova gora (1 380 m), Tisovo brdo (1 253 m), Kosa (1 132 m), Dobrotuš (1 144 m) i Bokšanica (1 281 m).

Sjeverozapadni dio područja Žepe, od Međeđaka, preko Ratka do Gusinca i Borovca, po svojim geomorfološkim obilježjima predstavlja blago zatalasanu visoravan sa nadmorskim visinama između 900 i 1100 metara.

Između pomenutih planinskih morfostruktura usječena je dolina rijeke Žepe. To je polifazna i polimorfna tvorevina i pripada tipu kompozitnih dolina.

Najznačajnije proširenje u dolini Žepe nalazi se kod sela Stop, dok oblik klisure ima u srednjem dijelu toka (Borovačke stijene), te u donjem dijelu toka (Grad i Križevac).

Slika 2.  Dolina Žepe

Na području Žepe je pod uticajem egzogenih procesa razvijena i vrlo raznovrsna morfoskulptura. Općenito, ovdje preovladavaju oblici fluvio-denudacione i krške morfoskulpture.

Fluvijalni oblici (akumulativni i erozivni) su zastupljeni neposredno uz vodotoke, a predstavljeni su manjim brojem  aluvijalnih ravni i terasa, te plavina uz rijeku Žepu, dok su erozivni oblici vidljivi duž cijelog toka Žepe i njenih pritoka.

 

Prilog 10.  Poprečni profil doline rijeke Žepe

      (Horizontalni razmjer 1:50 000, Vertikalni razmjer 1:20 000)

Na padinskim stranama Javora, Strmice, Bukovika, Sijemča, Dobrotuša i Bokšanice vrlo su intenzivni fluvio-denudacioni procesi spiranja, oburvavanja i jaružanja kojima se nevezani stijenski materijal i tlo prenosi u niže hipsometrijske nivoe. Pored ovih, kao vrlo važan geomorfološki agens, javlja se i fizičko (temperaturno i mrazno) razoravanje stijena. Pri tome, najčešći način transporta materijala jesu točila, koja, u podnožju padina, često završavaju siparima.

Krška morfoskulptura predstavljena je brojnim površinskim, ali i podzemnim reljefnim oblicima. Najčešći i najbrojniji predstavnici ovih oblika su vrtače. Najveće rasprostranjenje imaju u oblastima Međeđak, Ratak, širem području sela Laze i Borovac, kao i na prostoru Devetaka i Javora.

Sjeveroistočnim podnožjem Kose i Dobrotuša prostire se jedno dugo i relativno duboko udubljenje, koje nema stalnu hidrografsku funkciju, te se može definisati kao suha krška dolina, a prema definiciji suhe krške doline postaju u krškim predjelima poniranjem riječnih tokova u unutrašnjost krečnjačke mase, pri čemu se površinsko oticanje preobraća u podzemno, pa riječne doline ostaju van svoje hidrografske funkcije, kao suhe fosilne doline.

Ova suha dolina počinje kod sela Mislovo, a završava u dolini rijeke Žepe.

Prilog 11. Geomorfološka karta Žepe

(Izvor: Geomorfološka karta 1:500 000, Savez geografskih društava Jugoslavije, Geokarta, Beograd 1992.)

 

Od podzemnih krških oblika izdvajaju se pećine, među kojima posebno mjesto zauzimaju pećina Petera vrata, u kanjonu Drine, nedaleko od sela Pripečak, te Asimova pećina, koja se nalazi na padinama Križevca, u donjem toku rijeke Žepe.